Bağdatlı Rûhî ve Terkîb-i Bend’i
Asıl adı Osman olan ve Bağdatlı Rûhî olarak anılan şairin doğum tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte ölümü 1605 yılına tekabül eder. Yani şair 16. asır sonlarıyla 17. asır başlarında yaşamıştır.
Bağdatlı Rûhî’nin çok beğenilmiş ve antolojilere girmiş pek çok şiiri bulunmakla birlikte belki en meşhur olanı Terkîb-i Bend’idir. Başarılı bir sosyal hiciv örneği olan şiirinde şair devrindeki önemli çarpıklıklardan birine işaret etmiş ve devrinin eleştirisini yapmıştır.
İbadetin gösteriş için ya da dünyevî menfaatler uğruna yapılıyor olmasını alaycı ve mizâhî bir üslupla eleştirmiştir Rûhî...
Aşağıda bu hiciv örneğinin bir kısmını kısaca açıklamaya çalışacağım:
Vardım seher-i ta'at içün mescide nâgâh
Gördüm oturur halka olup bir nice gümrâh
Bir sabah, sabah namazı için mescide gittim. Gördüm ki, pek çok yolunu şaşırmış insan halka olup oturuyorlar.
Girmiş kimisi vahdete almış ele tesbîh
Her birisinin vird-i zebânı çil ü pencâh
Kimisi eline bir tesbih alıp bir köşeye çekilmiş. Hepsini zikrediyorlar. Ama hepsinin zikri de aynı: 40-50, 40-50...
Didim ne sayarsız ne alırsuz ne satarsız
K'asla dilinizde ne Nebî var ne hod Allâh
Dedim ne sayıyorsunuz, ne alıyor ne satıyorsunuz? Zikrederken dilinizde ne Allah adı var ne Peygamber? Siz neyi hesaplıyorsunuz?
Didi biri kim şehrimizi hâkim-i vakti
Hayr etmeğ içün halka gelür mescide her gâh
Onlardan bir tanesi dedi ki “Şehrin valisi, hayırda bulunmak için sabahları mescide gelir.”
İhsânı ya pencâh ü ya çildir fukaraya
Sabreyle ki demdir gele ol mîr-i felek-câh
Onun fakirlere ihsanı ya 40 akçedir fukaraya ya da 50 akçe. Sen de sabret birazdan gelir.
Geldiklerini mescide bildim ne içündür
Yüz göndürüp andan dedim Ey kavm olun âgâh
Onların mescide ne için geldiklerini anladım. Ve onlardan yüzümü çevirip dedim ki ey kavim kendinize gelin!
Sizden kim ırâğ oldu ise Hakk'a yakındır
Zira ki dalâlet yoludur gitdiğiniz râh
Her kim sizden uzak olur ise Hakk’a yakın olur. Çünkü gittiğiniz yol, yoldan çıkmışların yoludur.
Tahkîk bu kim hep işiniz zerk u riyâdır
Taklîddesiz ta'atınız cümle hebadır
Siz ibadet değil gösteriş yapıyorsunuz. Siz ibadet değil taklit ediyorsunuz ve tüm yaptıklarınız da beyhudedir.
İşte Bağdatlı Rûhî, devrinde ibadetin hakiki manasıyla değil de gösteriş ve dünyevî çıkarlar için yapılmasını bu şekilde eleştirir ve bunun faydadan ziyade zarar getireceğini söyler. “Sizden uzak duran Allah’a yakın olur” diyerek mizahî bir üslupla keskin bir eleştiri yapmaktan da çekinmez.
Erdem Can ÖZTÜRK